Nawiązując do znanych słów Adama Smitha, twórcy współczesnej analizy ekonomicznej, należy wskazać, że receptą na harmonijny rozwój społeczny są: pokój, niskie podatki i tolerancyjne kierowanie sferą sprawiedliwości. Jaka jest zatem historia PIT?
Niskie podatki z pewnością zyskają poklask wielu, ale równie ważne jest, aby podatki były proste i przejrzyste. Obecnie jednak jest tak, że nad jednym przepisem toczy się dyskusja wielu specjalistów. Każdy z nich rozumie go nieco lub całkiem inaczej – a przepisów mamy przecież mnóstwo. Podatki są trochę jak żywe organizmy tzn. ewoluują. Nie jest to jednak ewolucja naturalna która sprzyja dobrym rozwiązaniom a eliminuje te błędne. W tym przypadku mamy do czynienia z czystą kreacją, raz udaną a innym razem całkiem chybioną. W jaki sposób udało nam się dojść do takiego pogmatwania tych przepisów? Do takiej jej nieczytelności i nadmiernej podatności na skrajne interpretacje?
Gdy myślimy o podatku dochodowym, to mamy wrażenie, że jest on z nami od zawsze. Chyba od pierwszych królów a może i władców w ogóle. Tym czasem podatek dochodowy jest stosunkowo nowym wynalazkiem w odniesieniu do historii podatków jako takich w ogóle.
Gdzie szukać początku PIT ?
Można oczywiście sprzeczać się i teoretyzować. Czy podatek obowiązujący w starożytnej Grecji tzw. ejsfora, miała charakter podatku dochodowego czy też nie? Ten podatek był jednak podatkiem majątkowym, a przynajmniej taka opinia jest przeważająca. W prawach mojżeszowych funkcjonowało tzw. pogłówne. Obowiązywało ono również na terenie Cesarstwa Rzymskiego gdzie nosiło nazwę tributum capitis. W późniejszych czasach znane również w prawie angielskim jak i polskim. Pogłówne występuje w Księdze Wyjścia w rozdziale 30, wersy 11–16. Treść wskazuje na to, że była to jednorazowa danina składana przez dorosłych Izraelitów w wieku co najmniej 20 lat. Podatek ten miał być równy dla wszystkich, bez względu na ich status materialny. Podatek ten występował w dwóch wariantach. W jednym z nich nakładany był na pewną grupę osób a w drugim miał charakter znacznie bardziej osobisty. Jednak o podatku dochodowym o cechach znanych nam dzisiaj możemy mówić od 1789 roku, ale o tym nieco dalej.
Czas wojny
W tamtym okresie nowe podatki były wprowadzane po to by sfinansować działania wojenne. W historii świata niewiele znalazło by się dni bez jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego. Może nawet nie było żadnego takiego dnia. W jednym z wywiadów Bogusław Pacek, prof. nauk społecznych i doktor habilitowany nauk wojskowych, powiedział że „Od zakończenia II wojny światowej nie było ani jednego dnia, żeby gdzieś nie prowadzono działań militarnych”. A przecież przed II wojna światową lepiej raczej nie było. Trudno się dziwić, że państwa potrzebowały zebrać ogromne środki finansowe aby się bronić lub atakować.
Podatek od dochodów osobistych (personal income tax – PIT) ma ledwie dwustuletnią historię. Poszczególne kraje wprowadzały go właśnie po to aby sfinansować działania wojenne. Jednocześnie zwykle łączyło się to z obietnicą ich wycofania po zakończeniu konfliktu zbrojnego. Jednak gdy podatek już się nałoży, uruchomi aparat poboru, to trudno o decyzje by podatek ten wycofać. Dobrowolnie z podatku takiego wycofała się Wielka Brytania po zakończeniu wojen napoleońskich.
Anglia przodowała?
Z historii znamy szorstką przyjaźń Anglii i Francji, którą przerywały liczne konflikty. W 1798 roku, premier Wielkiej Brytanii zapowiadał wprowadzenie podatku od przychodów osobistych, po to by zebrać środki na sfinansowanie wojny z Francją. Podobno czynił to z niechęcią, ale jednak czynił. Ostatecznie podatek wprowadzono w 1799 r. za wyłączeniem Irlandii. Podatek ten był tak skonstruowany, że płacili go głównie bogaci. Dochody poniżej 60 funtów były nieopodatkowane. Dochody w przedziale 60 -200 funtów opodatkowano rosnącą stopą procentową, która nie przekraczała 10%. Natomiast dochody powyżej 200 funtów miały stałą stawkę wynoszącą 10%. Średni dochód w tamtym okresie to 20 funtów, a więc większość Brytyjczyków niebyła nim opodatkowana.
Czas pokoju
Zgodnie z obietnicą, podatek ten zniesiono w 1802 roku po podpisaniu pokoju w Amiens. Nie trwało to jednak długo, gdyż podatek ten powrócił już w 1803 roku. Tym razem wynosił 5%, jednak wpływy z tego podatku pozostały na podobnym poziomie dzięki obniżeniu dolnej granicy (kwoty wolnej) z 60 do 50 funtów. W 1806 roku rządzący powrócili do stawki 10% aż do 1816 roku. Wówczas, tj. rok po bitwie pod Waterloo, znieśli podatek. Brytyjczycy cieszyli się jego brakiem przez 26 lat, po czym rządzący ponownie go wprowadzili.
Charakterystycznym zjawiskiem dla podatku dochodowego zarówno w Wielkiej Brytanii jak i innych krajach było to, że w XIX wieku był on stosunkowo niski, natomiast znacząco wzrósł w wieku XX. W 1918 osiągnął poziom 30% podczas gdy w latach 1842 -1885 mieścił się w przedziale od 1% do 6,7%. W czasie II wojny światowej podatki dochodowe stanowiły nawet 50%. Na przestrzeni lat podatki osobiste płaciło się co do zasady osobiście. Dopiero w 1944 roku wprowadzono system poboru podatku polegający na pobieraniu podatku przez pracodawcę w momencie wypłaty wynagrodzenia (Pay tax As You Earn – PAYE). Próg dochodów poniżej którego podatek nie był pobierany stale był obniżany. W XIX wieku podatek płaciło kilka procent społeczeństwa, natomiast obecnie płacą go niemal wszyscy pracujący. W Wielkiej Brytanii nadal podatek ma charakter czasowy, corocznie odnawiany.
Podatek dochodowy w Stanach Zjednoczonych
Stany Zjednoczone Ameryki Północnej planowały wprowadzić podatek od dochodów osobistych w 1812 roku, wzorując się na rozwiązaniach brytyjskich. Jednak w 1815 roku po podpisaniu pokoju w Ghent, przerwano prace nad tym podatkiem, pomimo, że były już na ukończeniu. Jednak wraz z zakończeniem wojny potrzeba wprowadzenia tego podatku przestała istnieć. Ponownie do pomysłu tego podatku wrócono po długiej przerwie. Nowe prawo podatkowe zostało podpisane przez prezydenta Lincolna 1 lipca 1862 roku. Prawo to nakładało podatek w wysokości 3% dla dochodów przekraczających 600 dolarów oraz 5% dla dochodów przekraczających 10.000 dolarów. Dwa lata później stawka podatku wzrosła, a po wojnie wprowadzono podatek liniowy dla dochodów powyżej 1.000 dolarów. Następnie obniżono stawkę i zwiększono kwotę wolną, a ostatecznie w 1872 roku zrezygnowano z podatku dochodowego. W 1870 roku podatek dochodowy płaciło mniej niż 1% obywateli.
Wojna i po wojnie
Gdy Lincoln wprowadzał podatek od dochodów osobistych, miał on obowiązywać w czasie wojny. Polityka rządzi się jednak sowimi prawami i ostatecznie podatek obowiązywał jeszcze prze 7 lat. Kongresmeni uważali, że środki te potrzebne są na powojenną odbudowę. Wraz z likwidacją podatku dochodowego przez prezydenta Granta w 1872 podnoszono inne podatki i cła w celu rekompensaty strat dla budżetu. Jednocześnie nie spowodowało to zmniejszenia biurokracji. Wydawać by się mogło, że wraz z zaprzestaniem poboru podatku dochodowego aparat skarbowy powinien zostać odchudzony. Niestety tak się nie stało. Do podatku dochodowego w USA powrócono w 1894 r. Wówczas wynosił on 2%. 20 maja 1895 r. Sąd Najwyższy uznał go za niekonstytucyjny. Ponowne głosy za wprowadzeniem tego podatku pojawiły się w 1912 roku, a jego pobieranie umożliwiło wprowadzenie w 1913 r. Szesnastej Poprawki do Konstytucji, która to umożliwiała Kongresowi nakładanie podatków na obywateli amerykańskich. Co ciekawe, niektórzy kwestionują legalność tej poprawki.
Czy zatem w kontynentalnej Europie podatek dochodowy nie był znany? Nie do końca. Projekt Andrzeja Frycza Modrzewskiego, przedstawiony w dziele O naprawie Rzeczypospolitej z 1551 r. stanowił zdecydowany zamysł podatku dochodowego, ale na tym etapie pozostał tylko zamysłem. Natomiast w Prusach w 1806 r. wprowadzono pierwsze zręby, podwaliny pod podatek dochodowy. Natomiast we Francji taki podatek wprowadzono w 1914 r.
Podatek dochodowy w Polsce
W Polsce podatek dochodowy wprowadzono w 1920 r. więc przyczyn należałoby się doszukiwać w potrzebie odbudowy kraju. Jednak nawiązując do Księgi Wyjścia, to również w Polsce obowiązywał podatek pogłówny. Również na naszych ziemiach miał on dwie postacie tzn. pogłówne kontyngentowe oraz generalne. Pogłówne kontyngentowe występowało jako tzw. subsidium charitativum od duchowieństwa oraz pogłównego żydowskiego. Tu należy wskazać, że pogłówne od duchowieństwa nie miało ważnej cechy podatku, gdyż była to dobrowolna ofiara na rzecz skarbu. Dobrowolność i podatek to słowa które do siebie zdecydowanie nie pasują. Pogłówne żydowskie nakładane było do 1764 r. Zdarzało się również, że nakładane było także pogłówne nieżydowskie np. na kupców szkockich, perskich, greckich czy tez ormiańskich. Miało to charakter raczej incydentalny.
Pogłówne generalne, znane już w czasach Jana Olbrachta miało charakter zdecydowanie nadzwyczajny i jako przykład należy wskazać rok 1590 a przyczyną wprowadzenia było zagrożenie konfliktem z Turcją. Od 1673 r. miał on już charakter powszechny i nakładany był również na osoby duchowne. Wysokość tego podatku była uzależniona od wykonywanego zawodu oraz godności. W 1789 r. wprowadzono w Polsce tzw. ofiarę 10 i 20 grosza, które obciążały dochodów z dóbr ziemskich w wysokości 10% oraz dochód duchownych w wysokości 20%. Właściwie od tej daty można mówić o przejściu do podatków dochodowych, jednak znacznie ważniejsza datą będzie wspomniany już 1920 r. Tu zaczyna się historia podatku dochodowego w Polsce jednak to historia na kolejny artykuł.
Znasz już historię podatku VAT?
- Kwaśnicki, W. Z historii podatku dochodowego. Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocławski
- Kulicki, J. Rozwój podatku dochodowego w Polsce. Analizy BAS
